Ἐπεφάνη ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ ἡ σωτήριος
(Ἀναφορά στή μεγάλη ἑορτή τῶν Θεοφανείων)
Λάμπρου Κ. Σκόντζου, Θεολόγου- Καθηγητοῦ
Τά 'για Θεοφάνεια εἶναι μία ἀπό τίς μεγαλύτερες ἑορτές τῆς Χριστιανοσύνης. Κατ' αὐτήν ἑορτάζεται τό μεγάλο γεγονός τῆς Βαπτίσεως τοῦ Κυρίου στά ἰορδάνεια νάματα καί ἡ θαυμαστή καί σπάνια φανέρωση τῆς Τριαδικῆς Θεότητος στόν κόσμο.
Ἡ σπουδαιότητα τῆς μεγάλης ἑορτῆς φαίνεται ἀπό τό γεγονός ὅτι αὐτή, μετά τό Πάσχα, εἶναι ἡ ἀρχαιότερη χριστιανική ἑορτή. Ἱστορικές μαρτυρίες ἀναφέρουν ὅτι καθιερώθηκε νωρίτερα ἀπό τό 140 μ.Χ. ἀπό τήν ὁμάδα τοῦ αἱρετικοῦ Γνωστικοῦ Βασιλείδη στήν Ἀλεξάνδρεια τῆς Αἰγύπτου. Οἱ Γνωστικοί ἑόρταζαν τή Βάπτιση τοῦ Χριστοῦ καί ταυτόχρονα τήν Γέννησή του στίς 6 Ἰανουαρίου, διότι πίστευαν πῶς κατά τή βάπτιση ἑνώθηκε ὁ «αἰώνας» Χριστός μέ τόν ἄνθρωπο Ἰησοῦ, κακοδοξία, τήν ὁποία υἱοθέτησαν ἀργότερα καί οἱ αἱρετικοί Νεστοριανοί. Ἡ καθιέρωσή της δέν εἶναι ἐπίσης ἄμοιρη μέ τήν ὀργιαστική εἰδωλολατρική ἑορτή τοῦ χειμερινοῦ ἡλιοστασίου τῶν Αἰγυπτίων καί τῶν Ἀράβων, ἡ ὁποία συνέπιπτε τήν ἴδια ἡμερομηνία.
Φαίνεται πῶς ἡ ἑορτή αὐτή ἔτυχε μεγάλης ἀποδοχῆς τόσο ἀπό τούς αἱρετικούς Γνωστικούς, ὅσο καί ἀπό πολλούς χριστιανούς, καθ' ὅτι ἡ Ἐκκλησία δέν εἶχε ὡς τότε καθιερώσει τέτοια ἑορτή. Ἴσως τό γεγονός αὐτό ὁδήγησε τήν Ἐκκλησία νά υἱοθετήσει τήν ἑορτή αὐτή καί νά ἀποτρέψει τούς πιστούς νά συνεορτάζουν μέ τούς αἱρετικούς Γνωστικούς. Οἱ πηγές μᾶς βεβαιώνουν πῶς ἡ ἑορτή τῶν Θεοφανίων, κατά τήν ὁποία ἑορτάζονταν μαζί ἡ Γέννηση καί ἡ Βάπτιση τοῦ Κυρίου στά τέλη τοῦ 2ου αἰώνα ἦταν γεγονός. Ὡς τά τέλη τοῦ 4ου αἰώνα στή Δύση ἑορτάζονταν μαζί ἡ Γέννηση καί ἡ Βάπτιση, ὅποτε καί μεταφέρθηκε ἡ ἑορτή τῆς Γεννήσεως στίς 25 Δεκεμβρίου, ἀντικαθιστώντας τήν εἰδωλολατρική ἑορτή τοῦ «Ἀήττητου Ἡλίου». Στήν Ἀνατολή χωρίστηκε ἐπί ἱεροῦ Χρυσοστόμου στίς ἀρχές τοῦ 5ου αἰώνα. Στίς λεγόμενες προχαλκηδόνιες ἐκκλησίες (Κοπτική, Ἀρμενική, Νεστοριανική, κλπ), κράτησαν τήν ἀρχαία παράδοση ἑορτάζοντας τήν 6η Ἰανουαρίου τή Γέννηση καί τή Βάπτιση μαζί.
Τό γεγονός τῆς Βαπτίσεως τοῦ Κυρίου ἐνέχει τεράστια θεολογική σημασία. Σύμφωνα μέ τήν βιβλική διήγηση ὅταν ὁ Χριστός ἔγινε τριάντα ἐτῶν καί προκειμένου νά βγεῖ στό δημόσιο βίο Τοῦ πῆγε στήν ἔρημό του Ἰορδάνη προκειμένου νά λάβει τό τυπικό βάπτισμα τῆς μετανοίας ἀπό τόν τίμιο Πρόδρομο. Στά μέρη ἐκεῖνα ὁ μέγας προφήτης Ἰωάννης κήρυττε μέ ἀφάνταστη τόλμη καί παρρησία τή μετάνοια, ὥστε νά ὑποδεχτοῦν οἱ ἄνθρωποι καθαρμένοι τόν ἐρχόμενο Σωτήρα. Συνέρεαν κοντά τοῦ μεγάλα πλήθη γιά νά ἀκούσουν τόν διαπρύσιο καί ἐλπιδοφόρο κήρυκα. Αὐτός τούς ἔβαζε στά νερά τοῦ Ἰορδάνη, ὅπου ἐξομολογοῦνταν τίς ἁμαρτίες τους. Ἦταν μία καθαρά συμβολική πράξη. Ὅπως ἔτρεχε τό γάργαρο νερό καί καθάριζε τούς σωματικούς ρύπους κατά τόν ἴδιο τρόπο ἡ ἐξομολόγηση καί μετάνοια καθάριζε τήν ψυχή τοῦ βαπτιζομένου.
Ὁ Κύριος προκειμένου νά δείξει ὡς ἄνθρωπος σεβασμό στήν ἀνθρώπινη παράδοση δέχτηκε νά λάβει τό τυπικό βάπτισμα τοῦ Ἰωάννη, χωρίς οὐσιαστικά νά τό ἔχει ἀνάγκη, διότι ἦταν ἀπόλυτα ἀναμάρτητος, «ὁ πάσης ἐπέκεινα καθαρότητος». Αὐτό θά τόν διευκόλυνε στό μεγάλο δημόσιο ἀπολυτρωτικό ἔργο ποῦ θά ἄρχιζε κατόπιν. Ὁ Ἰωάννης θεωροῦνταν μεγάλος προφήτης ἀπό τό λαό. Ἡ ὑπόδειξη τοῦ Ἰησοῦ ἀπό αὐτόν ὡς «Ἀμνοῦ τοῦ Θεοῦ, τοῦ αἴροντος τήν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου» (Ἰωάν.1:29) ἦταν ἀπαραίτητη. Ἡ μαρτυρία τοῦ Ἰωάννη γιά τόν Χριστό στάθηκε καθοριστική, τά πλήθη πείσθηκαν καί ἀναγνώρισαν στό πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ τόν ἀναμενόμενο Μεσσία. Χάρη σέ αὐτή τή μεγάλη μαρτυρία σχηματίσθηκε ὁ πρῶτος πυρήνας τῶν συνεργατῶν τοῦ Κυρίου.
Ἐκτός ἀπό τήν μαρτυρία τοῦ Ἰωάννη ὑπῆρξε καί ἕνα ἄλλο συγκλονιστικό καί μοναδικό γεγονός. Τή στιγμή ποῦ ὁ Κύριος μπῆκε στά νερά τοῦ Ἰορδάνη ἄνοιξαν οἱ οὐρανοί καί παρουσιάστηκε αὐτοπροσώπως ὁ Τριαδικός Θεός στά παραβρισκόμενα πλήθη. Ὁ Ἐνανθρωπήσας Λόγος βρίσκονταν στά ἰορδάνεια νάματα, τό 'γιο Πνεῦμα κατέβαινε «ὡσεί περιστερά» (Μάτθ.3:16) καί ἀπό τόν ἀνοιγμένο οὐρανό ἀκούστηκε ἡ φωνή τοῦ Πατέρα «οὗτος ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ὤ εὐδόκησα» (Μάτθ.3:16,17). Αὐτό τό συγκλονιστικό γεγονός τῆς θεοφάνειας σημαίνει ὅτι τό ἔργο τῆς σωτηρίας τοῦ ἀνθρωπίνου γένους εἶναι συλλογική ἀπόφαση τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Ἡ φανέρωσή Του κατά τήν στιγμή τῆς Βαπτίσεως τοῦ Χριστοῦ φανερώνει τήν ἐπιβεβαίωση γιά τήν ξεχωριστή ἐπιμέλεια τοῦ Θεοῦ γιά τή λύτρωση τοῦ κόσμου καί τήν ἐπίσημη χρίση τοῦ Χριστοῦ ὡς Μεσσία καί Λυτρωτή τῆς ἀνθρωπότητας καί ὁλοκλήρου της κτίσεως. Ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς ἐπιβεβαίωσης εἶναι ἡ κατοπινή δυναμική πορεία τοῦ Κυρίου στόν κόσμο τῆς πτώσεως καί τῆς φθορᾶς καί ἡ πανηγυρική νίκη Τοῦ κατά τῶν δυνάμεων τοῦ σκότους, ἡ ὁποία θά ὁλοκληρωθεῖ μέ τήν λαμπροφόρο Ἀνάστασή Του! Στήν εὐφρόσυνη ἑορτή ψάλλουμε σχετικά: «Βαπτίζεται Χριστός μεθ' ἠμῶν ὁ πάσης ἐπέκεινα καθαρότητος, ἐνίησι τόν ἁγιασμόν τῷ ὕδατι καί ψυχῶν τοῦτο καθάρσιον γίνεται΄ ἐπίγειον τό φαινόμενον, καί ὑπέρ τούς οὐρανούς τό νοούμενον...» (4ο τρόπ. τῶν Αἴνων τῶν Φώτων).
Τό γεγονός τῆς Βαπτίσεως τοῦ Κυρίου ἀποτελεῖ φωτεινό ὁρόσημο στήν ἐπί γής πορεία καί δράση τοῦ Σωτήρα μας, διότι «ὁ λαός ὁ καθήμενος ἐν σκότει εἶδε φῶς μέγα καί τοῖς καθημένοις ἐν χώρα καί σκιά θανάτου φῶς ἀνέτειλεν αὐτοῖς» (Μάτθ.4:16). Ἡ εἴσοδος τοῦ Χριστοῦ στόν κόσμο διέλυσε τά πνευματικά σκοτάδια τοῦ πτωτικοῦ παρελθόντος, διότι εἶναι ὁ Ἴδιος τό «φῶς τό ἀληθινόν, ὁ φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τόν κόσμον» (Ἰωάν.1:9). Κατά τά Θεοφάνια «ἐθεασάμεθα τήν δόξαν αὐτοῦ, δόξαν ὡς μονογενοῦς παρά πατρός, πλήρης χάριτος καί ἀληθείας» (Ἰωάν.1:14). Γι' αὐτό οἱ πιστοί ὀνόμασαν τή μεγάλη αὐτή ἑορτή τά Φῶτα καί μάλιστα ἡ ἀρχαία Ἐκκλησία πραγματοποιοῦσε τήν ἡμέρα αὐτή τίς βαπτίσεις τῶν κατηχουμένων, τίς ὁποῖες ὀνόμαζε φωτισμούς! Ὁ ἱερός ὑμνογράφος τῆς μεγάλης ἑορτῆς μᾶς προτρέπει: «Δεῦτε λάβετε πάντες Πνεῦμα σοφίας, Πνεῦμα συνέσεως, Πνεῦμα φόβου Θεοῦ, τοῦ ἐπιφανέντος Χριστοῦ» (τρόπ. Μ. Ἁγιασμοῦ).
Μία ἄλλη σημαντική παράμετρος τῆς ἑορτῆς τῶν Θεοφανίων εἶναι ὁ καθαγιασμός τῆς φύσεως. Ἡ κάθοδος τοῦ Χριστοῦ στά ἰορδάνεια ρεῖθρα σημαίνει τόν καθαγιασμό τοῦ ὑγροῦ στοιχείου, πού εἶναι ἡ βάση τῆς ζωῆς σέ ὁλόκληρη τή δημιουργία καί κατ' ἐπέκταση ὁ καθαγιασμός ὁλόκληρής της κτίσεως, ἡ ὁποία ἐξαιτίας τῆς ἀνθρώπινης ἁμαρτίας «συστενάζει καί συνωδύνει ἄχρι τοῦ νῦν» (Ρώμ.8:22). Οἱ καταπληκτική ἀσματική ἀκολουθία τῆς ἑορτῆς εἶναι γεμάτη ἀπό ὕμνους, ἀναγνώσματα καί εὐχές, πού ἀναφέρονται στόν ἐξαγιασμό τῆς φύσεως μέ προεξάρχουσες τίς ὑπέροχες εὐχές τοῦ Μεγάλου Ἁγιασμοῦ. Ὁ ἴδιος ὁ Μεγάλος Ἁγιασμός, πού μεταλαμβάνουμε τήν ἡμέρα αὐτή, εἶναι ἡ ἀπελευθέρωση τῆς ὑλικῆς δημιουργίας ἀπό τή φθορά τῆς πτώσεως καί ἡ μετουσίωσή της στήν προπτωτική κατάστασή της. Ὁ προφήτης Ἠσαΐας προεῖδε αὐτή τήν θαυμαστή ἐσχατολογική μεταμόρφωση τοῦ ὑλικοῦ κόσμου ὡς ἑξῆς: «Τά γάρ ὄροι καί οἱ βουνοί ἑξαλοῦνται, προσδεχόμενοι ὑμᾶς ἐν χαρά, καί πάντα τά ξύλα τοῦ ἀγροῦ ἐπικροτήσει τοῖς κλάδοις. Καί ἀντί τῆς στοιβῆς ἀναβήσεται κυπάρισσος, καί ἀντί τῆς κονύζης ἀναβήσεται μυρσίνη. Καί ἔσται Κυρίω εἰς ὄνομα, καί εἰς σημεῖον αἰώνιον, καί οὐκ ἐκλείψει» (Ἤσ.55:12). Οἱ λαμπρές τελετές τοῦ καθαγιασμοῦ τῶν ὑδάτων, μέ τή ρίψη τοῦ Τιμίου Σταυροῦ σέ αὐτά, τήν ἁγία αὐτή ἡμέρα, σημαίνουν τόν ἀέναο ἐξαγιασμό τῆς δημιουργίας, χάρη στήν καθαρτική δύναμη τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὁποία πηγάζει ἀπό τά ἰορδάνεια ρεῖθρα. Ἡ Ὀρθόδοξη ναυτική χώρα μας, ἡ ὁποία ζεῖ καί μεγαλουργεῖ χάρη στό ἁπλόχερο ὑγρό στοιχεῖο πού τήν περιβάλλει, ἑορτάζει μέ ἰδιαίτερη λαμπρότητα αὐτή τήν ἑορτή καί συμμετέχουν οἱ πιστοί πάνδημα στίς λαμπρές τελετές τοῦ καθαγισμοῦ τῶν ὑδάτων.
Ἡ μεγάλη ἑορτή τῶν Θεοφανίων ἀποτελεῖ τήν ἀπαρχή τοῦ ἐπί γής ἀπολυτρωτικοῦ ἔργου τοῦ Κυρίου μᾶς Ἰησοῦ Χριστοῦ. «Ἀδάμ τόν φθαρέντα ἀναπλάττει ρείθροις Ἰορδάνου καί δρακόντων κεφαλάς ἐμφωλευόντων διαθλάττει ὁ Βασιλεύς τῶν αἰώνων Κύριος» (2ο τρόπ. Ἅ΄ ὠδῆς, τοῦ κανόνα τῶν Φώτων). Αὐτό μας κάνει νά σκιρτοῦμε ἀπό χαρά καί νά γεμίζουμε τίς πληγωμένες καρδιές μας ἀπό ἀνείπωτη ἐλπίδα γιά τή λύτρωσή μας ἀπό τά πικρά δεσμά τῆς ἁμαρτίας καί τοῦ θανάτου. Τό τυπικό βάπτισμα τοῦ Κυρίου στόν Ἰορδάνη ἀποτελεῖ γιά μᾶς παράδειγμα γιά τό οὐσιαστικό μας βάπτισμα, τό ὁποῖο εἶναι «λουτρόν παλλιγγενεσίας» καί θάνατος τοῦ παλαιοῦ πτωτικοῦ ἑαυτοῦ μας καί ἀναγέννηση τῆς νέας ἐν Χριστῷ ὑπάρξεώς μας. Δία τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος «ὁ παλαιός ἠμῶν ἄνθρωπος συνεσταυρώθη, ἴνα καταργηθῆ τό σῶμα τῆς ἁμαρτίας, τοῦ μηκέτι δουλεύειν ἠμᾶς τή ἁμαρτία» (Ρώμ.6:5). Στήν καταπληκτική ἀκολουθία τοῦ Μεγάλου Ἁγιασμοῦ διαβάζουμε: «Σήμερον τά τῶν ἀνθρώπων πταίσματα τοῖς ὕδασι τοῦ Ἰορδάνου ἀπαλείφονται. Σήμερον ὁ παράδεισος ἀνέωκται τοῖς ἀνθρώποις καί ὁ ἥλιος τῆς δικαιοσύνης καταυγάζει ἠμίν... Σήμερον τοῦ παλαιοῦ θρνήνου ἀπηλλάγημεν καί ὡς νέος Ἰσραήλ διασώθημεν. Σήμερον τοῦ σκότους ἐκλυτρούμεθα καί τῷ φωτί τῆς θεογνωσίας καταυγαζόμεθα. Σήμερον ἡ ἀχλύς τοῦ κόσμου καθαίρεται, τή ἐπιφανεία τοῦ Θεοῦ ἠμῶν... Σήμερον ὁ Δεσπότης πρός τό βάπτισμα ἐπείγεται, ἴνα ἀναβιβάση πρός ὕψος τό ἀνθρώπινον» (Εὐχή Μ. Ἁγιασμοῦ).
Ὁ Θεός τῆς πίστεώς μας δέν εἶναι ἕνα ἀφηρημένο λογικό καί θεωρητικό σχῆμα, γέννημα ἀνθρώπινης φαντασίας, ἀλλά ὁ ζωντανός Τριαδικός Θεός, ὁ Ὁποῖος καταδέχτηκε νά εἰσέλθει στόν κόσμο καί τήν ἀνθρώπινη ἱστορία, γιά χάρη τῆς δική μας ἀπολυτρώσεως. Ὡς σημεῖο δέ τῆς ἀέναης παρουσίας Του καί τῆς φανέρωσής Του στόν κόσμο, εἶναι τό ἀνεπανάληπτο γεγονός τῶν Θεοφανείων, τό ὁποῖο ἑορτάζουμε μέ κάθε λαμπρότητα αὐτή τή μεγάλη μέρα.
πηγή: https://www.agiameteora.net