Σημερινότητα ἡ πολύτιμη
τοῦ Θανάση Ν. Παπαθανασίου
Πρό καιροῦ τό περιοδικό μᾶς εἶχε φιλοξενήσει κείμενό μου μέ τίτλο Συνάντηση μέ τή "σημερινότητα"[1]. Ἐκεῖ εἶχα προσπαθήσει νά καταδείξω ἕναν ἰδιαίτερο κίνδυνο: Τόν κίνδυνο τῆς νομιζόμενης ἐνασχόλησης μέ τήν Ἀφρική (καί μέ κάθε "Ἀφρική"). Τό νά δηλώνει, δηλαδή, κανείς ἐνδιαφέρον γιά τόν τόπο, νά μεταβαίνει ἐκεῖ, ἐνδεχομένως καί νά καυχᾶται γιά τή μακρόχρονη παραμονή τοῦ ἐπί ἀφρικανικοῦ ἐδάφους, ἀλλά δίχως στήν πραγματικότητα νά ἔχει ποτέ οἰκοδομήσει ἐπαφή μέ τήν ἀληθινή Ἀφρική. Δίχως ἔμπρακτη προθυμία γιά γνωριμία μέ τή "σημερινότητά" της, δηλαδή μέ αὐτό πού στήν πραγματικότητα συνιστᾶ αὐτή τή στιγμή τήν Ἀφρική, ὁ ἐν λόγω καυχώμενος μένει στήν πραγματικότητα μακριά της, ἀγκαλιασμένος μέ ἕνα φάντασμά της, πού οὐδαμῶς τήν ἐκπροσωπεῖ. "Χωρίς συνάντηση μέ τήν σημερινότητα", κατέληγε τό κείμενο, "ἡ ὁμολογουμένως πολύτιμη διάθεση γιά ἀποδοχή τῶν ποικίλων πολιτισμῶν μπορεῖ νά ἐγκλωβιστεῖ σέ μία φαντασίωση, ὅτι οἱ σημερινοί πολιτισμοί εἶναι ὅ,τι ἦταν πρίν ἀπό αἰῶνες, πρίν ἀπό τήν ὄσμωσή τους μέ τήν τεχνολογία, τή νεωτερικότητα, τόν κοινοβουλευτισμό κλπ. Ἐπί πλέον, ἡ ἀκαλλιέργητη πεποίθηση ὅτι οἱ πολιτισμοί εἶναι συμπαγεῖς οὐσίες, ἀδυνατεῖ νά δεῖ ὅτι ὅλοι οἱ πολιτισμοί εἶναι σύνθετα γεγονότα, εὑρισκόμενα σέ ἀδιάκοπη κίνηση. Μέσα σέ κάθε πολιτισμό ἀναπτύσσονται δυνάμεις πού ἐλευθερώνουν καί δυνάμεις πού σκλαβώνουν [...]. Ὁ φαντασιακός ἐγκλωβισμός μας [...] στό παρελθόν καί στίς γενικεύσεις, μπορεῖ νά μοιάζει ἁπλῶς μέ ἀγαθό ρομαντισμό, στήν πραγματικότητα ὅμως ἴσως νά ἀποτελεῖ ὀδυνηρή ἐκδήλωση ἀλαζονίας. Τῆς ἀλαζονίας αὐτοῦ πού ἀνενδοίαστα πιστεύει ὅτι ὀμφαλός τῆς γής εἶναι ἡ αὐλίτσα του".
Μία πρόσφατη ἔκδοση ἐπιβεβαιώνει, ἀπό τή δική της σκοπιά, τήν ὕπαρξη καί τήν ἔκταση αὐτοῦ του κινδύνου. Πρόκειται γιά τό σπουδαῖο βιβλιαράκι τοῦ Ρίτσαρντ Καπισίνσκι, Ὁ Ἄλλος [2]. Ὁ Καπισίνσκι (1932-2007) ὑπῆρξε διακεκριμένος Πολωνός δημοσιογράφος καί ὁ πρῶτος ξένος ἀνταποκριτής τῆς χώρας του. Ταξίδεψε σέ φλεγόμενες περιοχές τῆς Ἀφρικῆς, τῆς Ἀσίας, τῆς Λατινικῆς Ἀμερικῆς καί προσπαθώντας νά ἀποτυπώσει τή ζωή τῶν λαῶν τούς ζώντας τήν "ἀπό μέσα". Ἔτσι προχώρησε κάτω ἀπό τήν κρούστα, ἔδωσε καίριες μαρτυρίες καί διατύπωσε διεισδυτικές παρατηρήσεις[3]. Τό ἐν λόγω βιβλίο τοῦ ἀποτελεῖται ἀπό τέσσερις διαλέξεις πού ἔδωσε σέ συνέδρια καί πανεπιστήμια, ὡς ἀπόσταγμα ἀκριβῶς τῶν ἐμπειριῶν του καί τῶν ἀναστοχασμῶν του γιά τήν ἔννοια τοῦ "ἄλλου" καί τοῦ "διαφορετικοῦ". Ὁ Καπισίνσκι ἔφτασε σέ πολύ σημαντικές θέσεις, οἱ ὁποῖες μποροῦν, κατά τή γνώμη μου, νά ἀνταμώσουν πολύ γόνιμα τήν Ὀρθόδοξη θεολογία καί τήν παραδοσιακή εὐαισθησία της γιά τή βίωση τοῦ «ἄλλου» ὡς προσώπου μοναδικοῦ, ὡς ὄρου τῆς ὕπαρξής μας καί ὡς τόπου συνάντησής μας μέ τόν Θεό. Αὐτά ὅμως μποροῦμε νά τά συζητήσουμε σέ ἄλλη εὐκαιρία. Αὐτό πού θά ἤθελα ἐδῶ νά ἐρανιστοῦμε ἀπό τή μαρτυρία τύ Καπισίνσκι, εἶναι ἡ ἀποκαλυπτική συνηγορία τοῦ ὑπέρ τῆς ἐπαφῆς μέ τή σημερινότητα.
Ὁ Καπισίνσκι ἀναφέρεται στίς ἔρευνες, τίς ἐκπλήξεις καί τά εὐρήματα τῆς κοινωνικῆς ἀνθρωπολογίας, μίας πολύτιμης ἐπιστήμης πού ὁ θεολογικός - ἐκκλησιαστικός χῶρος θά τήν εἶχε περί πολλοῦ, ἄν εἶχε περί πολλοῦ τίς ἱεραποστολικές σπουδές, δηλαδή τή σοβαρότητα περί τό ἄνοιγμα στό ἀλλιώτικο. Γράφει σέ κάποιο σημεῖο ὁ πολωνός δημοσιογράφος γιά κορυφαίους κοινωνικούς ἀνθρωπολόγους:
"Συγγραφεῖς ὅπως ὁ Ρίβερς, ὁ Ράτκλιφ-Μπράουν ἤ ὁ Ἔβανς-Πρίτσαρντ ἀπέδειξαν ὅτι οἱ πολιτισμοί τῶν Ἄλλων ἦταν τό ἴδιο πολύτιμοι καί λογικοί ὅσο ὁ εὐρωπαϊκός πολιτισμός, μέ τή μόνη διαφορά ὅτι ἦταν ἁπλῶς ἄλλοι. Ἕνα βῆμα παραπέρα -ἀλλά τί σημαντικό βῆμα ὅμως!- ἔκανε ὁ Μαλινόφσκι, ὁ ὁποῖος κατέστησε τή λεγόμενη ἔρευνα πεδίου ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιά τή γνωριμία μέ τούς Ἄλλους: δέν ἀρκεῖ νά τούς ἐπισκεφθεῖ κανείς, πρέπει ἐπίσης νά ζήσει ἀνάμεσά τους ἤ μαζί τους. Ἔτσι ξεκίνησε ἀπό τά Τροβριανά νησιά στόν Εἰρηνικό, κι ἐκεῖ, στή μέση ἑνός χωριοῦ, ἔστησε τή σκηνή του. Ὁ Μαλινόφσκι ἀνακάλυψε πρός μεγάλη του ἔκπληξη ὅτι οἱ λευκοί πού εἶχαν ζήσει σέ ἐκεῖνα τά νησιά γιά δεκαετίες ὄχι μόνο ζοῦσαν πολύ μακριά ἀπό τά τοπικά χωριά, ἀλλά αὐτά πού ἔλεγαν γιά τούς ντόπιους ἦταν ἕνα σωρό ἀνοησίες, τίποτα ἄλλο παρά ἀναληθεῖς καί παράλογες κοινοτοπίες. Ἐν ὀλίγοις οἱ λευκοί στά τροπικά μέρη εἶναι ἡ χειρότερη καί ἡ πλέον ἀνακριβής πηγή πληροφοριῶν σχετικά μέ τούς αὐτόχθονες καί τούς πολιτισμούς τους. Οἱ πρῶτοι ἀποφεύγουν τούς δεύτερους, γιατί μία συνάντηση μέ τούς Ἄλλους δέν εἶναι κάτι ἁπλό καί αὐτονόητο, ἀλλά ἀντίθετα προϋποθέτει θέληση καί μία προσπάθεια πού δέν εἶναι πάντα ὅλοι πρόθυμοι νά ἀναλάβουν [...].
Τά κείμενα πού προέκυψαν ὡς ἀποτέλεσμα ἐρευνῶν πεδίου ἄσκησαν μεγάλη ἐπιρροή στήν εὐρωπαϊκή σκέψη πού ἀφοροῦσε τή σχέση μέ τούς Ἄλλους, γιατί ἀπέδειξαν ὅτι αὐτοί οἱ Ἄλλοι δέν ἦταν ὀρδές αἰνιγματικῶν, ἀργόσχολων πρωτόγονων, ἀλλά ζοῦσαν σέ ἐξαιρετικά ἀναπτυγμένους πολιτισμούς οἱ ὁποῖοι διέθεταν σύνθετες καί περίπλοκες δομές καί ἱεραρχίες [...].
Παρόλο πού ἡ ἔρευνα πεδίου ἔπαιξε ἕναν τόσο σημαντικό καί θετικό ρόλο στή διερεύνηση τῶν γνώσεων σχτικᾶ μέ τήν ἀνθρώπινη οἰκογένεια, παρουσίασε [...] ἀδυναμίες [...]. Ἔγινε μία προσπάθεια νά ἐρευνηθοῦν καί νά μελετηθοῦν παραδοσιακοί πολιτισμοί παίρνοντας ὡς δεδομένο ὅτι παρουσίαζαν μία ἀμιγῆ μορφή, μέ τήν ὁποία εἶχαν ὑπάρξει σέ ἀπομόνωση γιά αἰῶνες. Ἔτσι περιγράφονται σάν στατικές δομές, ἀμετακίνητες καί σταθερές γιά πάντα, ἐνῶ στήν πραγματικότητα, εἰδικά στήν ἐποχή μας, ὑπέκειντο σέ μία διαρκῆ ἀλλαγή, σέ μία ὁλοκληρωτική καί κάποτε ἐκ βάθρων μεταλλαγή. Προτοῦ ὁ Ἔβανς-Πρίτσαρντ, γιά παράδειγμα, καταφέρει νά ὁλοκληρώσει τήν περιγραφή τῆς φυλῆς Ζάντε, ἐκείνη εἶχε ἤδη ἀρχίσει νά διαφοροποιεῖται ἐντελῶς ἤ εἶχε τελείως διασκορπιστεῖ καί εἶχε πάψει νά ὑπάρχει μαζί μέ τόν πολιτισμό καί τούς θεούς της. Τήν ἐποχή ἐκείνη εἶχε ξεκινήσει μία περίοδος ταχείας καί αὐξανόμενης μετανάστευσης, ὅταν ἑκατομμύρια ἄνθρωποι μετακινοῦνταν πρός τίς πόλεις, καί ὁ στυλοβάτης τῆς παράδοσης, τό χωριό, ἐρήμωνε καθώς οἱ κάτοικοί του ἀποδεκατίζονταν ἀπό τήν πείνα, τούς ἐμφύλιους πολέμους, τήν ξηρασία καί τίς ἐπιδημίες. Τ ὁ ἄτομο πού συναντᾶμε στίς μεγάλες πόλεις τοῦ Τρίτου Κόσμου εἶναι πλέον ἕνας ἄλλος Ἄλλος - τό προϊόν μίας ἀστικῆς, ἀλλοιωμένης κουλτούρας πού εἶναι δύσκολο νά καθοριστεῖ, ὁ ἀπόγονος διαφορετικῶν ἀντιφατικῶν κόσμων, ἕνα σύνθετο δημιούργημα ἀσταθῶν, πρόσκαιρων περιγραμμάτων καί χαρακτηριστικῶν. Ἀκριβῶς μέ αὐτό τό εἶδος τοῦ Ἄλλου ἔχουμε συνήθως νά κάνουμε σήμερα [...].
Τό τίμημα πού πλήρωσε [ὁ Μαλινόφσκι] γιά τό γεγονός ὅτι ξέκοψε ἀπό τόν δικό του πολιτισμό ἦταν μεγάλο. Γι' αὐτό εἶναι τόσο σημαντικό νά ἔχει κάποιος τή δική του, ξεχωριστή ταυτότητα, ἕνα αἴσθημα τῆς δικῆς του δύναμης, ἀξίας καί ὡριμότητας. Μόνο τότε μπορεῖ κάποιος νά ἀντιμετωπίσει μέ τόλμη ἕναν ἄλλον πολιτισμό. Διαφορετικά θά παραμονεύει στήν κρυψώνα του, ἀπομονώνοντας ἔντρομος τόν ἑαυτό του ἀπό τούς Ἄλλους. Καί μάλιστα τή στιγμή πού ὁ Ἄλλος εἶναι ἕνας καθρέφτης μέσα στόν ὁποῖο βλέπω τόν ἑαυτό μου κι μέσα στόν ὁποῖο γίνομαι ἀντικείμενο παρατήρησης - ἕνας καθρέφτης πού μέ ἀποκαλύπτει καί μέ ξεγυμνώνει, κάτι πού θά προσπαθούσαμε νά ἀποφύγουμε" [4].
Ὁ Καπισίνσκι κατόρθωσε νά καταγράψει, σέ ἁδρές γραμμές, τήν πελώρια ἀλήθεια πώς κάθε ἄνθρωπος εἶναι ὑπαρκτός στή σημερινότητά του[5]. Δέν ὑπάρχει ἀληθινός ἄνθρωπος ἔξω ἀπ' αὐτήν, κι ἄν δέν νοιαστεῖς γι' αὐτήν, δέν ἀνταμώνεις κανέναν. Χρειάζεται, λοιπόν, φιλότιμο καί ἐπίγνωση γιά νά γίνει μπορετή ἡ ἔξοδος ἀπό τόν ἰδιότυπο αὐτισμό του μή-πορευομένου πρός πάντα τά ἔθνη. Γιατί ὁ αὐτισμός αὐτός, τό σφιχταγκάλιασμά σου μέ τόν ἑαυτό σου καί μέ τά φαντάσματά του, συχνά ἐκδηλώνεται μέ τρόπο πού ξεγελᾶ. Μπορεῖ, δηλαδή, νά μή στέκεις κοκκαλωμένος, ἀλλά νά στροβιλίζεσαι, πάντα ὅμως ἔτσι αὐτό-ἀγκαλιασμένος. Κι αὐτή ἡ περιδίνηση περί τόν ἄξονά σου νά σέ κάνει νά κομπάζεις κι ἀπό πάνω, πώς εἶναι τάχα πόρευση, ταξίδι κοπιῶδες πρός τόν ἄλλον!
[1] Πάντα τά Ἔθνη 115 (2010), σσ. 6-8.
[2] Μετάφραση ἀπό τά πολωνικά: Ἀλεξάνδρα Ἰωαννίδου, ἔκδ. Μεταίχμιο, Ἀθήνα 2011.
[3] Ἀπό τά ἄλλα βιβλία του πού ἔχουν μεταφραστεῖ στά ἑλληνικά, ἰδιαίτερα ἀγαπητό εἶναι τό Ἔβενος, τό χρῶμα τῆς Ἀφρικῆς (μτφρ: Ζώγια Μαυροειδῆ, ἔκδ. Μεταίχμιο, Ἀθήνα 2002).
[4] Καπισίνσκι, ο.π., σσ. 34-37, 97.
[5] Γιά τούς ἀνθρωπολόγους πού μνημονεύει ὁ Καπισίνσκι, Οὐίλλιαμ Ρίβερς (1864-1922), Ἄλφρεντ Ρέτζιναλντ Ράντκλιφ-Μπράουν (1881-1955), Ἔντουαρντ Ἔβαν Ἔβανς-Πρίτσαρντ (1906-1983) καί Μπρόνισλαφ Μαλινόφσκι (1884-1942), ὁ ἕλληνας ἀναγνώστης πού δέν δύναται νά ἀσχοληθεῖ μέ τά ἴδια τούς τά ἔργα, ἀλλά ἐπιθυμεῖ μία βασική πληροφόρηση, μπορεῖ νά συμβουλευτεῖ τό μελέτημα τῶν Paul Erickson καί Liam Murphy, Ἱστορία τῆς ἀνθρωπολογικῆς σκέψης (μτφρ. Φανῆ Μπούμπουλη, ἐπιμ. Φωτεινή Τιμπιρίδου), ἔκδ. Κριτική, Ἀθήνα 2002, ἰδίως σσ. 142-149.
Δημοσιεύτηκε στό περιοδικό Παντα τά Ἔθνη 122 (2012), σσ. 10-12.
Ἀπό https://nikoglou.blogspot.gr/2012/09/blog-post.html.